Miasto (ok. 24 tys. mieszkańców) na Równinie Jaworskiej, nad Nysą Szaloną, powyżej zbiornika Słup na tej rzece. Jawor wzmiankowany jest jako „Jaura” już w kronice biskupa Thietmara opisującej pochód wojsk cesarza Henryka II podczas wojen z Bolesławem Chrobrym, w roku 1008. Ślady osadnictwa w okolicy sięgają jednak neolitu, zaś we wczesnym średniowieczu istniał tutaj gród słowiański, w X wieku należący do plemienia Trzebowian. Na pobliskim wzgórzu Radogost istniał pogański ośrodek kultowy. W roku 1203 podczas pożaru drewniany gród spłonął, z roku 1242 pochodzi wzmianka o kolejnym założeniu miejskim. Tą częścią Śląska władał wówczas Bolesław Łysy zwany Rogatką, który 30 lat później wydzielił Jawor wraz z przyległościami (od Lwówka Śląskiego po Lubawkę) swojemu najstarszemu synowi Henrykowi Grubemu. Jednak dopiero książę Bolko Surowy doprowadził pod koniec XIII stulecia do rozkwitu miasta i księstwa. Wtedy też powstały kamienne obwarowania Jawora.
Po śmierci Bolka w roku 1301 jego trzej synowie doszli do wniosku by ojcowiznę podzielić – w roku 1312 Jawor przypadł Henrykowi I, który nadał miastu m.in. prawo warzenia piwa, prawo mili oraz prawo składu. W roku 1346, po śmierci Henryka podzieloną dzielnicę łączy ponownie Bolko II zwany Małym. Umiera on w roku 1368, a po zgodnie wdowy po księciu – Agnieszki w roku 1392 księstwo świdnicko-jaworskie wchodzi w skład Królestwa Czeskiego. W l. 1427-1429 pod Jawor dwukrotnie podchodzili husyci, jednak nie udało im się zdobyć miasta ani zamku. Nic dziwnego, że na spustoszonym przez husycką zawieruchę Śląsku Jawor zaliczał się wówczas do większych ośrodków miejskich (ponad 3000 mieszkańców). W roku 1508 miejscowość otrzymała prawo wyboru rady miejskiej.
Jawor w 1 połowie XVIII wieku
Podczas wojny trzydziestoletniej miasto uległo znacznym zniszczeniom i nie wróciło już do dawnego znaczenia. W roku 1621 przeszły tędy wojska saskie wracające z Czech, w roku 1626 armia cesarska Albrechta von Wallensteina, zostawiając w mieście na koszt mieszkańców garnizon liczący 1200 żołnierzy. W roku 1629 cesarscy dragoni uczestniczyli w akcji usunięcia z Jawora protestantów. Trzy lata później karta się odwraca i oddziały elektora saskiego pomagają w przepędzeniu katolickiego proboszcza. Nie na długo – w roku 1633 powraca bowiem Wallenstein i odbija miasto. W 1634 roku Jawor dotknęła epidemia dżumy. W roku 1640 po krótkim pobycie w Jaworze oddziałów szwedzkich Austriacy generała von Mansfeldta przejmują i plądrują miasto. W roku 1642 Szwedzi pod Tortensonem ponownie wkraczają do Jawora, a mimo odzyskania go przez pułki księcia Oktawia Piccolominiego, powracają – tym razem na dłużej. Dopiero w lipcu 1648 roku legnickie oddziały ppłk Villaniego szturmem biorą Jawor, wypędzając mieszkańców i podpalając zabudowania. Wrzesień przynosi ustalenia pokojowe w Westfalii. Wkrótce potem powstaje najcenniejszy zabytek Jawora.
Najcenniejszym zabytkiem Jawora, wpisanym na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO jest bowiem, położony tuż przy głównym skrzyżowaniu w centrum miasta tzw. kościół pokoju. Świątynię wzniesiono po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, kiedy to, pod dość surowymi warunkami (budowa w odległości strzału armatniego od murów miejskich, konstrukcja z drewna i gliny, bez wież, nie przypominająca kościołów katolickich, zakończenie budowy w ciągu roku) zezwolono protestantom na postawienie trzech zborów na terenie śląskiej domeny Habsburgów – w Świdnicy, Jaworze i Głogowie. Obiekt jaworski zrealizowano w l. 1654-55 – drewniany szkielet budowli wypełniono zaprawą ze słomy, gliny i kawałków desek, dach przykryto gontem. Całość przypominała nieco potężną stodołę, która mogła pomieścić ok. 6000 wiernych, a której pojemność zwiększono poprzez dodanie czterech pięter empor.
Uważnemu czytelnikowi powyższego opisu, który zobaczy świątynię w Jaworze lub przynajmniej jej zdjęcie będzie z pewnością coś nie pasować. Otóż tamtejszy kościół pokoju, wbrew podanym powyżej założeniom, posiada, niewysoką, bo niewysoką, ale wieżę, krytą barokowym hełmem. Wieża ta została dodana w roku 1707 na specjalne zezwolenie cesarza Karola XII. W zewnętrzne ściany wmurowano epitafia z dawnej posadzki i cmentarza. Z zewnątrz jaworski kościół pokoju budzi uwagę, ale nie zachwyca – najciekawsze jest bowiem jego wnętrze z malowidłami scen biblijnych na emporach, herbami śląskich rodów na dawnych ich lożach, barokowym ołtarzem i amboną oraz kasetonowym stropem. Warto tu przybyć na koncerty muzyki klasycznej tzw. „koncerty pokoju”.
Niepokoje wojen śląskich między Austrią a Prusami oraz wielki pożar w roku 1776 nie sprzyjały rozwojowi Jawora, choć stał się za Fryderyka II miastem powiatowym. W maju 1807 roku przez Jawor przechodziły po zwycięskiej potyczce pod Strugą oddziały ułanów nadwiślańskich. W maju 1813 miasto zajęły wojska pruskie generała Bluechera, jednak zostały wyparte przez Francuzów marszałka Marmonta. Pod koniec miesiąca na wschód od Jawora doszło do nierozstrzygniętej bitwy między Francuzami a żołnierzami księcia Eugeniusza Wirtemberskiego. Następnie Jawor stał się bazą operacyjną dla armii koalicyjnej gen. Bluechera – po bitwie nad Kaczawą w sierpniu 1813 w miejskich umocnieniach osadzono część jeńców. Druga połowa XIX wieku przyniosła pomyślne lata – połączenie kolejowe z Legnicą, Jaworzyną Śląską, Roztoką i Malczycami, powstanie gazowni (1862) oraz fabryki osi, która w okresie dwudziestolecia międzywojennego została przekształcona w fabrykę narzędzi rolniczych. W roku 1911 zelektryfikowano miasto.
Do zabytków Jawora obok wspomnianego kościoła pokoju należą: dawny kompleks zamkowy, pierwotnie z XIII wieku, przebudowany w okresie rządów pruskich na więzienie, gotycki kościół św. Marcina z XV wieku, z XVII-wiecznym późnorenesansowym portalem, resztki średniowiecznych murów obronnych z basteją Anioła i Basztą Strzegomską, renesansowe i barokowe kamienice, neorenesansowy ratusz z końca XIX wieku w miejscu wcześniejszych budowli z zachowaną gotycką wieżą, zespół poklasztorny bernardynów (obecnie Muzeum Regionalne) – z końca XV wieku. W bezpośredniej okolicy miasta znajduje się Park Krajobrazowy „Chełmy” obejmujący wzniesienia i wąwozy wschodniej części Pogórza Kaczawskiego, dokąd prowadzi z Jawora żółty szlak turystyczny.
Sudety - Góry bliskie sercu 
Dodaj komentarz